Nga Ilan Manor
Sipas Dan Kotliar, përparimet teknologjike shoqërohen gjithmonë me një dozë “hype” – një diskurs hiperbolik.
Për shembull, interneti u shoqërua me një “hype” demokratizues, ku studiues dhe analistë argumentonin se ai do të mundësonte forma të reja të pjesëmarrjes demokratike. Mediat sociale u lidhën me një “hype” revolucionar, duke sugjeruar se do të ndihmonin në rrëzimin e tiranëve, despotëve dhe diktatorëve që nuk mund të ushtronin më kontroll të plotë mbi opinionin publik. Protestat e Pranverës Arabe e përforcuan këtë ide. Gjatë dy viteve të fundit, bota ka qenë nën ndikimin e një “hype” të inteligjencës artificiale (IA). Gazetarët, manjatët e teknologjisë dhe akademikët kanë deklaruar se IA do të ndryshojë rrënjësisht jetën e përditshme, duke ndikuar në profesione të shumta dhe duke transformuar mënyrën se si prodhohet dija, si krijohet arti, si monitorohen qytetarët, si formulohet politika dhe si ndërtohen marrëdhëniet njerëzore. Mjekët me IA do të zëvendësojnë mjekët, robotët me IA do të zhvendosin psikologët, programuesit me IA do të zëvendësojnë punonjësit e teknologjisë, ndërsa agjentët me IA do të zëvendësojnë avokatët dhe ligjvënësit. Të gjitha këto parashikime sugjerojnë se IA është thelbësisht e ndryshme nga përparimet e mëparshme teknologjike. “Momenti i IA” është një moment evolucionar, pasi njerëzimi është pranë evolucionit në një gjendje të re ekzistence të përmirësuar nga IA.
“Hype-t” mund të jenë si pozitivë, ashtu edhe negativë. Ardhja e internetit u shoqërua gjithashtu me shqetësime për pabarazitë mes të pasurve dhe të varfërve, ose mes atyre që mund të përballonin një lidhje interneti dhe atyre që do të mbeteshin jashtë “sheshit të ri dixhital”. Kjo vlen edhe për IA-në, me disa që paralajmërojnë se sistemet e IA-së mund të bëhen aq të avancuara sa “të dalin jashtë kontrollit”, të injorojnë programimin e tyre dhe të shkaktojnë katastrofa të papara, si luftëra bërthamore. Ajo që është më e rëndësishme për “hype-t” teknologjikë është se ata formësojnë politikat shtetërore. “Hype-t” janë vizione të së ardhmes. Ata janë harta njohëse që përcaktojnë një sërë të ardhmesh të mundshme. Megjithatë, këto vizione të së ardhmes janë kufizuese, pasi i pengojnë hartuesit e politikave të përdorin imagjinatën e tyre ose të shfrytëzojnë teknologjitë e reja në mënyra të reja dhe origjinale. Në vend të kësaj, hartuesit e politikave vijnë t’i shohin teknologjitë përmes prizmit të ngushtë të disa “hype-ve” dominues. Aktualisht, shtetet dhe hartuesit e politikave duket se e shohin IA-në përmes katër “hype-ve” dominues: “Lulëzimi” (Bloom), “Bumi” (Boom), “Errësira” (Gloom) dhe “Apokalipsi” (Doom).
“Hype-i i Lulëzimit” është thelbësisht pozitiv, duke sugjeruar se IA do të rrisë cilësinë tonë të jetës. IA-të do të lehtësojnë mjekësinë e personalizuar, kujdesin në distancë dhe telemjekësinë, duke u mundësuar shteteve të ofrojnë qytetarëve kujdesin më të mirë të mundshëm. Mësuesit bazuar në IA do të krijojnë një kurrikulë mësimore të personalizuar, duke lejuar studentët të arrijnë potencialin e tyre të plotë. IA-të do të ndihmojnë në parashikimin dhe reagimin e shpejtë ndaj krizave dhe emergjencave, ndërsa ulin kostot e shërbimeve, si faturat e energjisë të ulura falë shtëpive inteligjente. Shteti i IA-së do të jetë më i zgjuar, më i pastër dhe më efikas. Është ky “hype” që ndikon në vendimet e hartuesve të politikave për të integruar IA-të në sisteme të ndryshme shtetërore si kujdesi shëndetësor, edukimi dhe madje edhe diplomacia.
Një shembull është integrimi i propozuar i IA-së në Ministritë e Punëve të Jashtme (MPJ). Tashmë në qershor 2023, Komisioni Këshillimor i SHBA-së për Diplomacinë Publike publikoi një raport që përshkruan se si IA-të mund të ndërmerrnin funksione diplomatike rutinë si hartimi i deklaratave për shtyp, gjenerimi i raporteve për shtyp, hartimi i përmbajtjeve të përshtatura për audienca të ndryshme dhe përdorimi i robotëve për të trajtuar kërkesat konsullore. Në të gjitha këto raste, përfitimi kryesor është zvogëlimi i ngarkesës së punës së diplomatëve dhe mundësimi i tyre për të qenë më efikas dhe të shpejtë. Ngjashëm, në maj 2024, MPJ e Ukrainës zbuloi një zëdhënës të gjeneruar nga IA me qëllimin e qartë “të kursimit të kohës dhe burimeve”, pasi zëdhënësi i IA-së mund të përgjigjej për ngjarjet ose të njoftonte ndryshime politikash më shpejt se çdo zëdhënës njerëzor. Sipas raporteve të Forumit Ekonomik Botëror, IA-të po testohen dhe po shpërndahen tashmë në fusha të tjera si sistemet e kujdesit shëndetësor. Raporti thotë se IA-të përdoren për të përmirësuar diagnostikimet, për të shkurtuar kohën e reagimit të ambulancës, për të ulur kostot administrative dhe për të parashikuar komplikime shëndetësore. Edhe këtu, IA-të përdoren me qëllimin e përmirësimit të shërbimeve shtetërore, ndërsa ulin kostot dhe rrisin efikasitetin. Kjo është thelbi i “hype-it të Lulëzimit”.
“Hype-i i Bumit” është gjithashtu thelbësisht pozitiv dhe sugjeron se IA do të çojë në një bum financiar duke gjeneruar burime të reja të ardhurash, profesione të reja, industri të reja dhe punëtorë të kualifikuar. “Hype-i i Bumit” e krahason revolucionin e IA-së me revolucionet bujqësore ose industriale që ndryshuan përgjithmonë ekonominë globale, duke shkatërruar disa forma pune, por duke krijuar shumë të reja. Është “hype-i i Bumit” ai që i shtyn hartuesit e politikave dhe shtetet të investojnë në industritë lokale të IA-së, t’u kërkojnë manjatëve vendas të teknologjisë të hyjnë në tregun e IA-së, të ofrojnë stimuj dhe mbështetje financiare për kërkimin dhe zhvillimin e bazuar në IA, duke i parë industritë lokale të IA-së si një prioritet ekonomik.
Një studim i vitit 2024 i botuar në Harvard Business Review ekzaminoi ndikimin e IA-së Gjenerative në tregjet e punës, duke përfunduar se “ndikimi i saj në tregjet e punës online po bëhet tashmë i dukshëm, duke sugjeruar ndryshime potenciale në dinamikën afatgjatë të tregut të punës që mund të sjellin si sfida, ashtu edhe mundësi”. Një raport tjetër nga Organizata Ndërkombëtare e Punës (ILO) parashikon se IA do të zëvendësojë 10% të fuqisë punëtore globale. Për më tepër, sipas Raportit të Indeksit të IA-së 2025 të Universitetit të Stanfordit, viti i fundit ka parë një rritje të theksuar si në investimet private, ashtu edhe publike në teknologjitë e bazuar në IA. Gjithnjë e më shumë qeveri po i kushtojnë burime të konsiderueshme zhvillimit të industrive lokale të IA-së, përfshirë Kanadanë, e cila premtoi 2.4 miliardë dollarë për të zhvilluar një ekosistem kombëtar të IA-së të fortë, Kinën e cila investoi 47.5 miliardë dollarë në një fond kombëtar gjysmëpërçuesish, si dhe Francën (109 miliardë euro), Indinë (1.25 miliardë dollarë) dhe Arabinë Saudite (100 miliardë dollarë). Një raport i fundit nga Organizata e Kombeve të Bashkuara për Zhvillimin Industrial (UNIDO) deklaroi se vendet në zhvillim “duhet të prioritizojnë dhe ndjekin krijimin e ekosistemeve të fuqishme të IA-së” për të ngushtuar hendekun me shtetet më të zhvilluara. Të gjitha këto tregojnë se si hartuesit e politikave globale (p.sh., ILO, UNIDO) ashtu edhe ata kombëtarë e shohin IA-në si një ndryshim të madh për ekonomitë kombëtare, një që do të gjenerojë rritje të konsiderueshme dhe do të krijojë mundësi të reja financiare në vitet e ardhshme, emblematike të “hype-it të Bumit”.
“Hype-i i Errësirës” është thelbësisht negativ dhe e shikon IA-në përmes prizmit të sfidave aktuale. Në të vërtetë, hartuesit e politikave dhe shtetet janë të shqetësuar nga përdorimi potencial i IA-së për të përhapur dezinformata dhe teori konspirative, për të nxitur polarizimin politik, për të ulur rezistencën shoqërore dhe, në fund, për të shkatërruar demokracitë. Ky “hype” supozon se e ardhmja do të jetë thjesht një version më distopik i së tashmes, me robotë që gjenerojnë sasi të pakufizuara dezinformatash shumë të besueshme, duke kufizuar aftësinë e njerëzve për të kuptuar botën dhe duke çuar në kriza politike të përhapura. “Hype-i i Errësirës” çon në sekuritizimin e IA-së dhe besimin se aftësitë e IA-së janë një çështje e sigurisë kombëtare. Pasi të jetë përfshirë nga logjika e sekuritizimit, IA bëhet një tjetër aspekt i rivalitetit shtetëror, me shtete që kërkojnë të maksimizojnë aftësitë e tyre të IA-së duke i penguar të tjerët të bëjnë të njëjtën gjë.
Në vitin 2024, kopertina e revistës Time prezantoi ChatGPT duke deklaruar se “Gara e armatimeve të IA-së po ndryshon gjithçka”. Sipas revistës Time, gara e armatimeve të IA-së në korporata mund të ketë efekte shkatërruese që do të jenë shumë më të mëdha se ato të mediave sociale, duke përfshirë një biznes lajmesh të “shkatërruar”, rritje të keqinformimit dhe dezinformimit, robotë që kanibalizojnë dhe shtrembërojnë përmbajtjen nga faqet e lajmeve dhe një “krizë shëndetësore mendore te adoleshentët në rritje të shpejtë”. Vetë krahasimi mes rreziqeve shoqërore të IA-së me ato të mediave sociale është dëshmues i “hype-it të Errësirës”, pasi IA shihet përmes sfidave dhe shqetësimeve të ditës së sotme.
Termi “Gara e Armatimeve të IA-së” gjithashtu manifeston sekuritizimin e IA-së, duke treguar se shtete si SHBA-ja dhe Kina e shohin zhvillimin e IA-së si një tjetër fushë në të cilën ata konkurrojnë për dominim. Një raport nga MIT Technology Review thekson qartë se hartuesit e politikave amerikane nxitën një agjendë të përqendruar në “fitoren” e garës së IA-së kundër Kinës. Sipas raportit, “Konkursi i IA-së po kornizohet gjithnjë e më shumë në terma të ngushtë të sigurisë kombëtare, si një lojë me zero shuma, dhe ndikohet nga supozimet se një luftë e ardhshme mes SHBA-së dhe Kinës, e përqendruar në Tajvan, është e pashmangshme” dhe se IA do të luajë një rol vendimtar në atë luftë. Ngjashëm, në një diskutim të vitit 2025 të mbajtur nga Këshilli për Marrëdhëniet me Jashtë, ekspertë të ndryshëm diskutuan armatimin e IA-së, integrimin e IA-së në sistemet ekzistuese të armëve dhe rëndësinë e ruajtjes së një avantazhi të armëve të IA-së ndaj vendeve të tjera. Edhe gara e armatimeve të IA-së në korporata po ndikohet nga ajo garë kombëtare e armatimeve të IA-së, me kompanitë amerikane të IA-së që premtojnë të ndihmojnë Amerikën “të mposhtë Kinën”.
“Hype-i i Apokalipsit” është edhe më negativ dhe sugjeron se IA mund të shkaktojë fundin e njerëzimit. “Hype-i i Apokalipsit” është ai i adoptuar nga të gjithë ata që bëjnë thirrje për një moratorium mbi zhvillimin e IA-së dhe ata që argumentojnë se IA-të nuk duhet të besohen me menaxhimin e teknologjive të ndjeshme si armët autonome ose arsenalet bërthamore. Ky “hype” ka rrënjë në një frikë ekzistenciale. Është “hype-i i Apokalipsit” ai që formëson shumë pozicione rregullatore të shteteve ose që i shtyn hartuesit e politikave të kërkojnë rregullimin e IA-së, fillimisht në nivel kombëtar dhe më pas në nivel ndërkombëtar. Për më tepër, është “hype-i i Apokalipsit” ai që i shtyn hartuesit e politikave ta shohin IA-në si një aktor agjentik. Kjo do të thotë, IA nuk shihet si një teknologji e ngjashme me një toster. Përkundrazi, hartuesit e politikave e shohin IA-në si një aktor i ngjashëm me njeriun, i pajisur me qëllim, inteligjencë, nevoja dhe shqetësime. Ajo që vijon është besimi se IA do të jetë e ngjashme me njeriun, ose e preokupuar me mbijetesën e saj në kurriz të të tjerëve.
Një sondazh i vitit 2022 i studiuesve të IA-së zbuloi se pothuajse gjysma besonin se ekzistonte një shans realist që IA të çonte në rreziqe katastrofike si zhdukja e njeriut. Në vitin 2025, ekspertët e IA-së paralajmëruan se “Zbutja e rrezikut të zhdukjes nga IA duhet të jetë një prioritet global krahas rreziqeve të tjera në shkallë shoqërore si pandemitë dhe lufta bërthamore”. Po atë vit, ekspertët e IA-së nga MIT paralajmëruan gjithashtu se sistemet e IA-së mund të arrijnë së shpejti inteligjencën njerëzore dhe të “përplasen” me njerëzit ose të “kundërshtojnë” përpjekjet për t’i kontrolluar. Përdorimi i termave si “përplasje” dhe “kundërshtim” janë të dyja emblematike të një pikëpamjeje agjentike të IA-së, ku kjo teknologji bëhet një aktor me qëllim, i aftë të lëshojë armë apokalipsi kundër njerëzimit. Ekspertët që bëjnë thirrje për një moratorium mbi zhvillimin e IA-së kanë cituar Geoffrey Hinton, një ekspert i IA-së dhe laureat i Nobelit, i cili tha se shansi i zhdukjes masive është deri në 50%.
Skenari i “Apokalipsit” ka formësuar gjithashtu veprimet e hartuesve të politikave. Në shkurt 2025, MPJ e Koresë njoftoi nisjen e një Divizioni të Diplomacisë së IA-së, përgjegjës për negociimin e rregulloreve të IA-së me aleatët dhe shtetet në mbarë botën, duke siguruar që Koreja të mbetet në krye të rregulloreve globale të IA-së. Një traktat i vitit 2024 i nënshkruar nga Këshilli i Evropës, SHBA-ja, Mbretëria e Bashkuar dhe vende të tjera futi rregullore të përbashkëta për të siguruar “përdorimin e përgjegjshëm të IA-së, me fokus në ruajtjen e të drejtave të njeriut, demokracisë dhe shtetit të së drejtës”. Traktati u bëri thirrje pjesëmarrësve të identifikojnë, vlerësojnë dhe të ofrojnë zgjidhje për sistemet e IA-së që mund të kërcënojnë liritë njerëzore ose vetë njerëzimin. Akti i IA-së i BE-së i vitit 2025 përfshinte një klasifikim të ri të rreziqeve të bazuar në IA, duke etiketuar disa prej tyre “të papranueshme” dhe duke ndaluar zhvillimin e tyre brenda BE-së, duke përfshirë sistemet e IA-së që mund të monitorojnë dhe mbikëqyrin njerëzit.
Megjithatë, “hype-t” janë thjesht vizione të të ardhmeve të mundshme. Ato janë parashikime të bazuara në informacione të kufizuara dhe të nxitura nga emocione ekstreme shprese ose frike. “Hype-t” e mbytin krijimtarinë, pasi hartuesit e politikave dhe shtetet nuk kanë gjasa të imagjinojnë një gamë të gjerë të ardhmesh alternative, disa prej tyre më të mira dhe të tjera më të këqija. “Hype-t” zënë rrënjë mes hartuesve të politikave pasi shpërndahen globalisht përmes lajmeve, filmave, shfaqjeve televizive dhe trillimeve popullore. Por “hype-t” fshehin një të vërtetë të thjeshtë – se ndikimi i teknologjisë në shoqëri rrallëherë mund të parashikohet.
Pak njerëz menduan se shtypshkronja do të luante një rol vendimtar në formimin e shtetit-komb; se linja e montimit të fabrikës do të çonte në revolucion komunist ose se mediat sociale do të thyenin politikën. Problemi është se “hype-t” shpesh veprojnë si profeci vetëpërmbushëse. Për shembull, “hype-i i Errësirës” mund të bëhet i vërtetë pasi sekuritizimi në rritje i IA-së mund të çojë në luftëra IA-së me kombe që pushtojnë territore për të siguruar furnizimin me minerale të nevojshme për prodhimin e çipave kompjuterikë. “Hype-t” e së ardhmes mund të formësojnë kështu të ardhmen.
Shpëtimi nga kurthi i “hype-it” nuk është detyrë e lehtë, megjithatë do të jetë vendimtar nëse shtetet dhe shoqëritë duan të shfrytëzojnë plotësisht potencialin e IA-së dhe të zbusin rreziqet e saj potenciale. Mënyra për të rritur mendimin krijues mes hartuesve të politikave është lehtësimi i angazhimit me palë të ndryshme interesi që imagjinojnë një gamë të gjerë të ardhmesh të mundshme dhe mendimi i të cilëve nuk kufizohet nga “hype-t” dominues. Ka kombe që mund të ndjekin një politikë të tillë përmes ambasadave të tyre të Teknologjisë në Silicon Valley. Mandati i këtyre ambasadave është të menaxhojnë marrëdhëniet me gjigantët e teknologjisë dhe manjatët e teknologjisë dhe të ndjekin politika të lidhura me teknologjinë si lufta kundër dezinformimit dhe gjuhës së urrejtjes. Megjithatë, ky mandat mund të zgjerohet kur bëhet fjalë për IA-në. Hartuesit e politikave në Ambasadat e Teknologjisë mund të angazhohen me një mori aktorësh, duke filluar nga CEO-t e teknologjisë te investitorët “angel” e deri te individët që zhvillojnë valën tjetër të teknologjive në njësitë e R&D, grupet e shoqërisë civile, aktivistët, OJQ-të, akademikët, futuristët, artistët dhe më shumë. Përmes këtyre angazhimeve mund të shfaqen të ardhme të reja të mundshme, aplikacione të reja për IA-në mund të bëhen më të qarta dhe shtetet mund të ndjekin më pas ato vizione të së ardhmes që përputhen më mirë me interesat, nevojat dhe shpresat e tyre.
