Kreativiteti dhe të menduarit kritik mund të pësojnë një goditje. Por ka mënyra për ta zbutur atë.
SIÇ E DI KUSHDO që ka bërë ndonjëherë një test të standardizuar, gara për t’iu përgjigjur një pyetjeje eseje brenda 20 minutave ose më pak kërkon fuqi të madhe mendore. Të kesh qasje të papenguar në inteligjencën artificiale (IA) sigurisht që do ta lehtësonte ngarkesën mendore. Por siç sugjeron një studim i kohëve të fundit nga studiuesit në Institutin Teknologjik të Masaçusetsit (MIT), kjo ndihmë mund të ketë një kosto.
Gjatë një serie seancash të shkrimit të eseve, studentët që punonin me dhe pa ChatGPT u lidhën me elektroencefalograme (EEG) për të matur aktivitetin e tyre të trurit ndërsa punonin me mundim. Në të gjitha rastet, përdoruesit e IA shfaqën aktivitet nervor dukshëm më të ulët në pjesët e trurit që lidhen me funksionet krijuese dhe vëmendjen. Studentët që shkruan me ndihmën e chatbot-it gjithashtu e kishin shumë më të vështirë të jepnin një citim të saktë nga punimi që sapo kishin prodhuar.
Gjetjet janë pjesë e një sërë punimesh në rritje mbi efektet potencialisht të dëmshme të përdorimit të IA për kreativitetin dhe të mësuarit. Ky punim ngre pyetje të rëndësishme nëse përfitimet mbresëlënëse afatshkurtra të ofruara nga IA gjeneruese mund të sjellin një borxh të fshehur afatgjatë.
Studimi i MIT-it plotëson gjetjet e dy studimeve të tjera me profil të lartë mbi marrëdhënien midis përdorimit të IA dhe të menduarit kritik. I pari, nga studiuesit në Microsoft Research, anketoi 319 punonjës të dijes që përdornin IA gjeneruese të paktën një herë në javë. Të anketuarit përshkruan ndërmarrjen e më shumë se 900 detyrave, nga përmbledhja e dokumenteve të gjata deri te dizenjimi i një fushate marketingu, të gjitha këto me ndihmën e IA.
Sipas vetëvlerësimeve të pjesëmarrësve, vetëm 555 nga këto detyra kërkonin të menduar kritik, siç ishte nevoja për të rishikuar nga afër një rezultat të IA para se t’ia kalonin një klienti, ose rishikimi i një kërkese pasi IA gjeneroi një rezultat joadekuat në përpjekjen e parë. Pjesa tjetër e detyrave u konsideruan në thelb pa sforcim mendor. Në përgjithësi, një shumicë e punonjësve raportuan se kishin nevojë për përpjekje konjitive më të pakët ose shumë më të pakët për të përfunduar detyrat me mjete të IA gjeneruese si ChatGPT, Google Gemini ose asistenti Copilot AI i Microsoft-it, krahasuar me kryerjen e atyre detyrave pa IA.
Një tjetër studim, nga Michael Gerlich, një profesor në SBS Swiss Business School, pyeti 666 individë në Britani se sa shpesh përdornin IA dhe sa shumë i besonin asaj, para se t’u bënte pyetje të bazuara në një vlerësim të përdorur gjerësisht për të menduarit kritik. Pjesëmarrësit që përdornin më shumë IA dolën me rezultate më të ulëta në të gjitha fushat. Dr. Gerlich thotë se pas publikimit të studimit, ai u kontaktua nga qindra mësues të shkollave të mesme dhe universiteteve që përballeshin me adoptimin në rritje të IA nga studentët e tyre, të cilët, thotë ai, “ndjenë se ai trajton pikërisht atë që ata po përjetojnë aktualisht”.
Nëse IA do t’i lërë trutë e njerëzve të plogësht dhe të dobët në afat të gjatë mbetet një pyetje e hapur. Studiuesit për të tre studimet kanë theksuar se nevojitet punë e mëtejshme për të vendosur një lidhje shkakësore përfundimtare midis përdorimit të shtuar të IA dhe trurit të dobësuar. Në studimin e Dr. Gerlich, për shembull, është e mundur që njerëzit me aftësi më të mëdha të të menduarit kritik thjesht kanë më pak gjasa të mbështeten tek IA. Studimi i MIT-it, ndërkohë, kishte një madhësi kampioni shumë të vogël (54 pjesëmarrës gjithsej) dhe u fokusua në një detyrë të vetme dhe të ngushtë. Për më tepër, mjetet e IA gjeneruese kërkojnë në mënyrë eksplicite të lehtësojnë ngarkesat mendore të njerëzve, siç bëjnë shumë teknologji të tjera. Që në shekullin e 5-të p.e.s, Sokrati citohej të ankohej se shkrimi nuk është “një ilaç për të kujtuar, por për të rikujtuar”. Makinat llogaritëse i kursejnë arkëtarët nga llogaritja e një fature. Aplikacionet e navigimit heqin nevojën për leximin e hartave. E megjithatë, pak kush do të argumentonte se njerëzit janë më pak të aftë si rezultat.
Ka pak prova që sugjerojnë se lejimi i makinave të bëjnë punën mendore të përdoruesve ndryshon kapacitetin e lindur të trurit për të menduar, thotë Evan Risko, një profesor psikologjie në Universitetin e Waterloo-së, i cili, së bashku me një koleg, Sam Gilbert, shpiku termin “shkarkim konjitiv” për të përshkruar se si njerëzit ia kalojnë detyrat e vështira ose të mërzitshme mendore ndihmësve të jashtëm.
Shqetësimi është se, siç e thotë Dr. Risko, IA gjeneruese lejon dikë “të shkarkojë një grup shumë më kompleks procesesh”. Shkarkimi i disa llogaritjeve mendore, i cili ka vetëm një grup të ngushtë aplikimesh, nuk është i njëjtë me shkarkimin e një procesi mendimi si shkrimi apo zgjidhja e problemeve. Dhe sapo truri të ketë zhvilluar një shije për shkarkim, mund të jetë një zakon i vështirë për t’u hequr. Tendenca për të kërkuar mënyrën më pak të mundimshme për të zgjidhur një problem, e njohur si “koprracia konjitive”, mund të krijojë atë që Dr. Gerlich e përshkruan si një cikël reagimi. Ndërsa individët e varur nga IA e kanë më të vështirë të mendojnë në mënyrë kritike, trutë e tyre mund të bëhen më koprracë, gjë që do të çojë në shkarkim të mëtejshëm. Një pjesëmarrës në studimin e Dr. Gerlich, një përdorues i rëndë i IA gjeneruese, u ankua: “Mbështetem aq shumë tek IA, saqë nuk mendoj se do të dija si t’i zgjidhja probleme të caktuara pa të.”
Shumë kompani presin me padurim përfitimet e mundshme të produktivitetit nga adoptimi më i madh i IA. Por mund të ketë një thumb në fund. “Rënia afatgjatë e të menduarit kritik ka të ngjarë të rezultojë në ulje të konkurrencës,” thotë Barbara Larson, një profesoreshë menaxhimi në Universitetin Northeastern. Përdorimi i zgjatur i IA mund t’i bëjë punonjësit edhe më pak kreativë. Në një studim në Universitetin e Torontos, 460 pjesëmarrësve iu udhëzua të propozonin përdorime imagjinative për një sërë objektesh të përditshme, si një gomë makine ose një palë pantallona. Ata që ishin ekspozuar ndaj ideve të gjeneruara nga IA prireshin të prodhonin përgjigje të konsideruara më pak kreative dhe të larmishme sesa një grup kontrolli që punoi pa ndihmë.
Kur erdhi puna te pantallonat, për shembull, chatbot-i propozoi të mbushësh një palë me kashtë për të bërë gjysmën e një dordoleci – në thelb duke sugjeruar që pantallonat të ripërdoren si pantallona. Një pjesëmarrës pa ndihmë, përkundrazi, propozoi të fuste arra në xhepa për të bërë një ushqyes zogjsh origjinal.
Ka mënyra për ta mbajtur trurin në formë. Dr. Larson sugjeron se mënyra më e zgjuar për të ecur përpara me IA është të kufizosh rolin e saj në atë të “një asistenti entuziast, por disi naiv”. Dr. Gerlich rekomandon që, në vend që t’i kërkosh një chatbot-i të gjenerojë rezultatin përfundimtar të dëshiruar, duhet t’i japësh kërkesa në çdo hap të rrugës drejt zgjidhjes. Për shembull, në vend që ta pyesësh “Ku duhet të shkoj për një pushim me diell?”, mund të fillosh duke pyetur se ku bie më pak shi, dhe të vazhdosh prej andej.
Anëtarët e ekipit të Microsoft-it kanë testuar gjithashtu asistentë IA që i ndërpresin përdoruesit me “provokime” për të nxitur mendim më të thellë. Në një frymë të ngjashme, një ekip nga Universitetet Emory dhe Stanford kanë propozuar ridizajnimin e chatbot-ëve për të shërbyer si “asistentë të të menduarit” që u bëjnë përdoruesve pyetje hetuese, në vend që thjesht të ofrojnë përgjigje. Mund të imagjinohet se Sokrati do ta miratonte me gjithë zemër.
Kap ritmin me programin
Strategji të tilla mund të mos jenë aq të dobishme në praktikë, madje edhe në rastin e pamundur që ndërtuesit e modeleve t’i modifikonin ndërfaqet e tyre për t’i bërë chatbot-ët më të ngathët, ose më të ngadaltë. Ato madje mund të kenë një kosto. Një studim nga Universiteti Abilene Christian në Teksas zbuloi se asistentët IA që ndërhynin vazhdimisht me provokime, degradonin performancën e koduesve më të dobët në një detyrë të thjeshtë programimi.
Masa të tjera të mundshme për t’i mbajtur trutë e njerëzve aktivë janë më të drejtpërdrejta, ndonëse edhe disi më urdhëruese. Përdoruesve tepër entuziastë të IA gjeneruese mund t’u kërkohet të gjejnë përgjigjen e tyre për një pyetje, ose thjesht të presin disa minuta, para se t’u lejohet të përdorin IA. Një “detyrim konjitiv” i tillë mund t’i bëjë përdoruesit të performojnë më mirë, sipas Zana Buçinca, një studiuese në Microsoft që studion këto teknika, por do të jetë më pak i pëlqyer. “Njerëzve nuk u pëlqen të shtyhen për t’u angazhuar,” thotë ajo. Prandaj, kërkesa për zgjidhje alternative ka të ngjarë të jetë e lartë. Në një sondazh demografikisht përfaqësues të kryer në 16 vende nga Oliver Wyman, një firmë konsulence, 47% e të anketuarve thanë se do të përdornin mjete të IA gjeneruese edhe nëse punëdhënësi i tyre do t’ua ndalonte.
Teknologjia është aq e re saqë, për shumë detyra, truri i njeriut mbetet mjeti më i mprehtë në kutinë e veglave. Por me kalimin e kohës, si konsumatorët e IA gjeneruese ashtu edhe rregullatorët e saj do të duhet të vlerësojnë nëse përfitimet e saj më të gjera i tejkalojnë kostot konjitive. Nëse dalin prova më të forta se IA i bën njerëzit budallenj, a do t’u bëhet vonë atyre?
Nga The Economist për lexuesin shqiptar përmes Dija Online.
