FP: A është Amerika një Kleptokraci?

Ja si mund të ndryshojë jeta për të pasurit, të varfrit dhe të gjithë të tjerët.

Kur ndodhin ndryshime të mëdha, njerëzit kërkojnë udhëzues për të kuptuar se si do të ndryshojë jeta dhe pritshmëritë. Peisazhi i korrupsionit në Shtetet e Bashkuara po ndryshon me shpejtësi, dhe ky ndryshim nuk do të jetë përjashtim. Zgjedhja e Donald Trumpit si president në nëntor dhe ndryshimet institucionale dhe të personelit që pasuan, i kanë shtyrë amerikanët në një territor të ri politik. Në veçanti, institucionet dhe normat kundër korrupsionit po shpërbëhen.

Kjo analizë argumenton se qeveria e re po dëmton institucionet që parandalojnë korrupsionin. Për shembull, Prokurorja e Përgjithshme Pam Bondi ka urdhëruar Departamentin e Drejtësisë t’u japë prioritet rasteve të lidhura me kartelet kriminale dhe ka mbyllur Task Forcën KleptoCapture dhe Iniciativën për Rimëkëmbjen e Aseteve të Kleptokracisë. Vetë Trump ka urdhëruar një pushim gjashtëmujor në hetimet e reja ose zbatimin e Aktit për Praktikat Kriminale të Huaja (FCPA), një ligj i rëndësishëm që parandalon korrupsionin e bizneseve amerikane jashtë vendit. Këto veprime, ndonëse fokusohen te korrupsioni jashtë vendit, sinjalizojnë një ndryshim të rëndësishëm.

Gjithashtu, administrata e Trumpit ka shkarkuar të paktën 17 inspektorë të përgjithshëm, zyra këto të krijuara pas skandalit të Watergate-it për të kontrolluar në mënyrë të pavarur keqmenaxhimin dhe abuzimin me pushtetin brenda agjencive qeveritare. Janë shkarkuar edhe disa punonjës të lartë të Departamentit të Drejtësisë.

Presidenti lëshoi gjithashtu një urdhër ekzekutiv që minoi pavarësinë e agjencive si Komisioni Federal i Tregtisë (FTC) dhe Komisioni i Letrave me Vlerë dhe Bursave (SEC), të cilat kanë role të rëndësishme në zbulimin dhe ndëshkimin e korrupsionit.

Për disa, këto ndryshime shkojnë përtej zhvendosjeve të zakonshme në politikë që vijnë me një administratë të re. Ato duket se kërkojnë një fjalor të ri. Pak njerëz kishin dëgjuar fjalën kakistokraci (një shoqëri e qeverisur nga qytetarët më pak të përshtatshëm ose kompetentë) derisa u shpall fjala e vitit 2024 nga Economist.

Disa komentatorë i kanë etiketuar drejtuesit e teknologjisë me vendet më të mira në inaugurimin e Trumpit si oligarkët e rinj të Amerikës. Në fjalimin e tij lamtumirës, Presidenti Joe Biden paralajmëroi se “një oligarki po merr formë në Amerikë”. Dhe në shkurt, Senatori Bernie Sanders përdori një përshkrim edhe më të rëndë kur tha se administrata e Trumpit po “e çonte këtë vend shumë shpejt drejt një kleptokracie“.

Çfarë do të thonë këta terma?

1. Korrupsioni: Është blloku ndërtues i regjimeve që shihen si antitetike ndaj amerikanëve dhe traditës amerikane. Shpesh përcaktohet si “abuzimi i pushtetit të besuar për përfitim privat”.

   • Shembull: Kur një punonjës i qeverisë kërkon ryshfet për të dhënë një kontratë fitimprurëse. Marja e një page të autorizuar për kryerjen e detyrave nuk llogaritet si korrupsion.

2. Korrupsioni i madh (Grand corruption): Ndodh kur institucionet publike bashkëpunojnë me rrjete të elitave qeverisëse për të vjedhur burimet publike për përfitimin e tyre privat. Ai përfshin një shumëllojshmëri aktivitetesh si ryshfete, shantazh, nepotizëm (favorizim të familjarëve), favorizim, miqësi, mashtrime gjyqësore, mashtrime kontabël, mashtrime elektorale, mashtrime në shërbimin publik, përvetësim, keqpërdorim të ndikimit dhe konflikte interesi.

   • Rreziku aktual: Me shkatërrimin e sistemeve mbrojtëse, ekziston frika se administrata e Trumpit mund të hapë derën për korrupsion të madh në të ardhmen. Situata e Elon Musk, si punonjës i posaçëm i qeverisë me kontrata federale, shihet si “e favorshme për korrupsion” nga disa ligjvënës. Ish-sekretarët e Thesarit kanë shprehur shqetësim për aksesin e grupeve politike në sistemin e pagesave të SHBA-së.

3. Korrupsioni i vogël (Petty corruption): Është korrupsioni me të cilin qytetarët ndeshen kur u kërkohet ryshfet ose favore të tjera në vende si spitale, shkolla dhe departamente policie. Ndonëse shumica e amerikanëve nuk kanë përjetuar ryshfete të tilla, rritja e korrupsionit të madh mund të nxisë zyrtarët më të ulët të kërkojnë ryshfete.

4. Kleptokracia: E çon korrupsionin – edhe atë të madh – në një nivel tjetër. Definicioni i saj kryesor është “qeverisje nga hajdutët”. Një kleptokraci përfshin rrjete elitash të integruara ngushtë në institucionet politike, biznesore, kulturore, sociale dhe kriminale, të cilat angazhohen në ryshfete, shantazh dhe veprime të tjera shkatërruese. Karakteristika të tjera thelbësore të kleptokracisë janë:

   • Sistemike dhe e vetë-përforcuese: Korrupsioni i madh në një kleptokraci është sistemik, thellësisht i rrjetëzuar dhe vetë-përforcues. Krijimi i skemave komplekse të korrupsionit që vazhdojnë për vite ose dekada është thelbi i kleptokracisë.
   • Ndryshon rezultatet afatgjata: Efektet e një kleptokracie janë aq masive sa qytetarët mesatarë e ndiejnë ndikimin në jetën e tyre. Për shembull, rriten çmimet e prokurimit, shërbimet publike privatizohen, dhe shtohen taksat dhe tarifat e vogla.
   • Qëllimi thelbësor i shtetit: Skandalet e korrupsionit të madh në një kleptokraci nuk janë anomali, por funksioni thelbësor dhe qëllimi unifikues i shtetit. Ato ndodhin aq shpesh dhe janë aq të përhapura sa qytetarët ndihen të pafuqishëm për të reaguar.

5. Oligarkia: Rrjedh nga fjalët greke oligoi (“pak”) dhe arkhein (“për të sunduar”), duke treguar “qeverisje nga të paktët e pasur”. Në një oligarki, të pasurit mund të ndikojnë qeverinë për të mbrojtur pasurinë dhe pushtetin e tyre në kurriz të popullatës më të gjerë.

   • Ndryshimi me “kremligarkët”: Ndonëse shpesh lidhet me rusët e pasur rreth Putinit, disa studiues argumentojnë se ata nuk plotësojnë plotësisht këtë përkufizim, pasi nuk kanë shumë ndikim real politik. Për këtë arsye, i referohen si “kremligarkë”.
   • Shembulli i Hungarisë: Hungaria, nën kryeministrin Viktor Orban, tregon një model të “kleptokracisë demokratike”, ku partia në pushtet ka konsoliduar kontrollin mbi parlamentin, gjykatat, burokracinë dhe mediat, duke favorizuar kompanitë e lidhura me rrethin e ngushtë të Orbanit.

Të gjitha kleptokracitë janë unike, dhe një kleptokraci amerikane, nëse do të ndodhte, do të funksiononte ndryshe nga ato në Hungari, Iran, Rusi, Arabinë Saudite, Emiratet e Bashkuara Arabe, apo Venezuelë. Megjithatë, ato ndajnë karakteristika të përbashkëta, dhe ka shenja që një formë unike amerikane po shfaqet tashmë.

SHBA si “Treg Ndikimi” dhe Rreziqet

Historikisht, SHBA-ja ka qenë një “Treg Ndikimi” (Influence Market) – vendet lider demokratike me qeverisje të mirë, ku korrupsioni i vogël është i rrallë dhe skandalet e korrupsionit të madh mund të çojnë në burgosje dhe ndryshime ligjore. Këto vende karakterizohen nga norma të forta demokratike, mbrojtje të lirive personale, avokim për të drejtat e njeriut dhe gjykata e agjenci të pavarura të zbatimi të ligjit.

SHBA është vendi më i spikatur në këtë kategori. Ajo ka monedhën rezervë të botës dhe një nga ekonomitë më të forta. Institucionet dhe normat kundër korrupsionit janë shkruar në Kushtetutë (p.sh., ndarja e pushteteve, klauzolën e pagave, Bill of Rights). Në vitin 1977, SHBA-ja ishte vendi i parë që e bëri të paligjshme dhënien e ryshfeteve politikanëve të huaj, përmes Aktit të Praktikave Korruptive të Huaja (FCPA), zbatimin e të cilit Trump e ka pezulluar.

Nuk ka asnjë model historik se çfarë ndodh kur një fuqi e madhe, e cila është gjithashtu një “Treg Ndikimi”, bëhet kleptokraci. Nëse SHBA do të binte në kleptokraci, pak fitues do të përfitonin shumë, ndërsa të tjerët do të vuanin.

Si do të ndryshonte jeta në një kleptokraci amerikane?

• Pabarazia do të thellohej: Numri i miliarderëve do të rritej, bashkë me pasurinë joproporcionale të 1% të popullsisë. Të pasurit do të vazhdonin jetën si më parë, mbase edhe më mirë, duke jetuar në komunitete të mbrojtura me shërbime private.
• Shërbimet publike do të përkeqësoheshin: Rritja e çmimeve të prokurimit, privatizimi i shërbimeve publike dhe taksat e shumta do të dëmtonin klasat e varfra dhe të mesme. Tarifat do të godasin rëndë të varfrit, pasi ata shpenzojnë një pjesë më të madhe të të ardhurave për ushqim.
• Programet sociale do të shkurtoheshin: Programet sociale, veçanërisht ato për shtresat më të varfra, do të shkurtoheshin ose do të finanzoheshin më pak. Propozimet për shkurtime në Medicare dhe Medicaid, si dhe në kontratat e Veteran Affairs, janë shenja shqetësuese.
• Institucionet do të politizoheshin: Zbatimi i ligjit do të politizohej për të mbajtur në fuqi kleptokracinë.

Siç thoshte diktatori peruan Óscar Benavides:

“Për miqtë e mi, gjithçka; për armiqtë e mi, ligji.”

Departamenti i Drejtësisë i dobësuar, agjencitë e pavarura të minuara dhe shkurtimet në shërbimin civil tregojnë se ata që duan të ndryshojnë institucionet federale për përfitimin personal janë në pozicione pushteti.

• Media do të kufizohej: Gazetarët do të hasnin vështirësi, pasi ligjet e shpifjes mund të përdoren për t’i heshtur. Kontrolli i medias, veçanërisht i stacioneve lokale, do të bëhej mjet për të formuar narrativën pro-qeveritare.
• Sistemi ligjor do të dobësohej: Vendimet gjyqësore si “Citizens United” dhe “Trump v. United States” (2024), që i japin presidentit imunitet të madh dhe kufizojnë hetimet, i japin presidentit një hapësirë të madhe ligjore për të drejtuar qeverinë sipas vullnetit të tij. Faljet e personave të dënuar rëndë dhe veprimet që synojnë dobësimin e ligjit janë shenja paralajmëruese.
• Ndërhyrja në ekonomi: Ndonëse me premtime për të liruar biznesin, kleptokracitë ndërhyjnë thellë në ekonomi. Kontratat e prokurimit shkojnë te rrjetet e duhura dhe jo te kompanitë më të kualifikuara. Shembulli i Afrikës së Jugut, ku korrupsioni masiv çoi në dëmtimin e rrjetit elektrik – sektorit të energjisë dhe dëmtoj rritjen ekonomike të vendit, shërben si paralajmërim.

Lufta Kundër Kleptokracisë

SHBA-ja nuk është ende afër situatës së Afrikës së Jugut, dhe në të kaluarën ka pasur raste kur nuk i ka përmbushur idealet e saj pa humbur statusin si demokraci liberale. Por amerikanët mund të kuptojnë nëse po shkojnë drejt kleptokracisë thjesht duke parë nëse vlera e tyre neto dhe rrjeti shoqëror përcaktojnë gjithnjë e më shumë të drejtat dhe aksesin e tyre në shërbime.

Një kleptokraci mbahet me strategji ndarjeje dhe pushtimi, duke nxitur polarizimin. Faljet masive të atyre të akuzuarve për sulmin e 6 janarit dhe shkarkimet e udhëheqësve ushtarakë të lidhur me agjendën e majtë, mund të jenë veprime të tilla që synojnë ndezjen e polarizimit.

Kleptokracia është një strategji e qëllimshme, jo një mundësi fatlume. Studimet e “dekleptifikimit” tregojnë se koha më e mirë për të pastruar një shoqëri nga korrupsioni masiv është kur rregullat dhe institucionet e saj janë në ndryshim, siç është rasti aktualisht në SHBA. Kjo dritare mund të mbyllet shpejt, ndoshta brenda muajsh.

• Veprimet e shoqërisë civile: Veprimet e shoqërisë civile përmes gjykatave kanë qenë kundërveprimi më efektiv deri më tani. Organizata si Democracy Forward dhe shtetet (sidomos ato “blu”) kanë ngritur padi kundër veprimeve të reja të administratës.
• Mësime nga bota: Njerëzit anembanë botës kanë luftuar me sukses kundër rrjeteve kleptokratike. Ekziston një thesar mësimi nga studimet e dekleptifikimit. USAID-i ka pasur një “Dekleptification Guide”, i cili, ndonëse nuk është më online, komuniteti kundër korrupsionit po punon për ta bërë sërish publik.
• Historia amerikane: Amerikanët kanë edhe historinë e tyre të luftës kundër korrupsionit, siç ndodhi gjatë “Gilded Age” (Epokës së Artë). Ata mund të kërkojnë dhe të zgjedhin reformatorë të përkushtuar kundër korrupsionit si Theodore Roosevelt, të ringjallin gazetarinë investigative të Ida B. Wells dhe Ida Tarbell, dhe të përfshihen sërish në taktikat e uljes, marshimeve protestuese, bojkotet dhe akte të tjera rezistence, siç kanë qenë karakteristike për lëvizjet e të drejtave civile në historinë e SHBA-së.

The Foreign Policy