Nga ndërmjetësues të fuqishëm në vitet ’90, në të përjashtuar sot.
Nga Suparna Chaudhry, profesoreshë e asociuar e çështjeve ndërkombëtare në Lewis & Clark dhe autore e librit të ardhshëm Civil Societies, Uncivil States: State Repression of NGOs.
Në vetëm nëntë muaj, administrata Trump ka shkatërruar peizazhin e zhvillimit, duke çmontuar Agjencinë Amerikane për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID) dhe duke shkurtuar pothuajse të gjithë buxhetin e ndihmës së jashtme të SHBA-së. Kjo ka paraqitur një problem për organizatat joqeveritare (OJQ) që punojnë në zhvillim në mbarë botën, duke prishur dekada të tëra pune për të rritur aksesin në shëndetësi, ushqim, arsim dhe qeverisje më të mirë. Ndikimi ndjehet në mënyrë disproporcionale në të gjithë jugun global, ku këto shkurtime në mënyrë të pashmangshme do të gërryejnë njohuritë institucionale dhe do të prishin trajektoret e zhvillimit.
Por ndërsa veprimet e qeverisë amerikane kanë paraqitur sfidën më të madhe dhe më të papritur për këto grupe, realiteti është se epoka e lavdishme e ndikimit të OJQ-ve kishte mbaruar prej kohësh. Rrjedhat e të ardhurave të OJQ-ve janë tharë—dhe jo vetëm nga Shtetet e Bashkuara. Franca, Gjermania, Holanda, Suedia dhe Mbretëria e Bashkuar tashmë kishin filluar tërheqjen e tyre nga ndihmat përpara se Presidenti amerikan Donald Trump të merrte detyrën për herë të dytë. Në vitin 2020, Mbretëria e Bashkuar efektivisht mbylli ekuivalentin e saj të USAID-it, Departamentin për Zhvillim Ndërkombëtar, duke e bashkuar atë me Zyrën e Jashtme. Ndihma e jashtme ra me rreth 6 miliardë dollarë pas bashkimit, një rënie që pritet të arrijë në 11 miliardë dollarë deri në vitin 2027.
Tendenca të ngjashme janë të dukshme në të gjithë Evropën Perëndimore. Suedia, e cila më parë ishte një nga vendet kryesore që ofronte ndihmën më të madhe për zhvillim si përqindje e të ardhurave kombëtare bruto, e përgjysmoi më shumë se buxhetin e saj të ndihmës përtej detit në 2023. Në Gjermani, ndihma për zhvillim jashtë vendit ra me mbi 10 për qind nga 2023 në 2024, me më shumë shkurtime të parashikuara ndërsa vendi i jep përparësi shpenzimeve të mbrojtjes. Në mënyrë të ngjashme, në vitin 2025, Franca e reduktoi buxhetin e saj të ndihmës për zhvillim me pothuajse 40 për qind, duke përfaqësuar një reduktim prej gati 2.3 miliardë eurosh (rreth 2.6 miliardë dollarë). Qeveria holandeze do të shkurtojë 2.4 miliardë euro (2.8 miliardë dollarë) nga buxheti i saj i ndihmës për zhvillim deri në vitin 2027, ndërsa Belgjika ka njoftuar një reduktim prej 25 për qind të fondeve të ndihmës gjatë pesë viteve të ardhshme.
Përballë më pak kufizimeve demokratike, qeveritë po gërryejnë gjithashtu normat që mbështetën OJQ-të për pjesën më të madhe të fundit të shekullit të 20-të dhe fillimit të shekullit të 21-të.
Njëkohësisht, recesioni demokratik global dhe rishfaqja autoritare kanë krijuar një mjedis shqetësues për OJQ-të. Përballë më pak kufizimeve demokratike, këto qeveri po gërryejnë gjithashtu normat që i mbështetën këto grupe për pjesën më të madhe të fundit të shekullit të 20-të dhe fillimit të shekullit të 21-të.
Si rezultat i këtyre tendencave së bashku, shumë OJQ zhvillimi janë detyruar të mbyllin papritur programe dhe të pushojnë stafin. Në Etiopi, Afrikën e Jugut dhe Ugandë, shumë OJQ që punonin për ofrimin e trajtimit të HIV/AIDS, vaksinimeve dhe kujdesit shëndetësor për nënën e fëmijën kanë pushuar stafin ose janë mbyllur plotësisht. Në Somali, Save the Children mbylli qendrat e të ushqyerit. Në Honduras dhe vende të tjera, shkurtimet në programet ushqimore të administruara nga Shërbimet e Ndihmës Katolike lanë fëmijët pa vaktet e përditshme. Shkurtimet e ndihmave amerikane dhe britanike kanë shkatërruar veçanërisht programet e shëndetit seksual dhe riprodhues për gratë dhe vajzat. Çfarë do të thotë lufta globale kundër OJQ-ve për zhvillimin? Dhe me rënien e tyre, a mundet ndihma private për OJQ-të t’i mbushë boshllëqet për të varfrit e botës?
Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik dhe valës së tranzicioneve demokratike në Amerikën Latine, Azi dhe Evropën Lindore, agjencitë perëndimore të ndihmës kanalizuan burime të konsiderueshme për OJQ-të në vitet 1980 dhe ’90. OJQ-të u rritën në numër, madhësi dhe fonde të marra dhe u shfaqën si aktorë kyç në zhvillim, demokratizim dhe humanizëm. Një koalicion OJQ-sh, Fushata Ndërkombëtare për Ndalimin e Minave Tokësore, luajti një rol kyç në miratimin e Konventës për Ndalimin e Minave Kundër Personelit në 1997. Përpjekjet e tyre u fituan atyre Çmimin Nobel për Paqe po atë vit. Mjekët pa Kufij e fituan çmimin pak më pas, në 1999, në njohje të punës së tyre pioniere humanitare. Në 1997, Jessica Mathews, e cila atë vit do të bëhej presidente e Fondacionit Carnegie për Paqe Ndërkombëtare, përshkroi një “zhvendosje të fuqisë”, në të cilën OJQ-të u bënë ndërmjetësues të fuqishëm krahas qeverive në politikën globale.
Këto organizata në sektorin e zhvillimit shiheshin si më kompetente dhe më pak të prirura ndaj keqpërdorimit dhe joefikasitetit burokratik sesa qeveritë. Në vitin 1996, Kombet e Bashkuara filluan programin e tyre “Naftë për Ushqim” për t’i lejuar Irakut të shiste naftë të mjaftueshme në tregun botëror në këmbim të ushqimit dhe ilaçeve për të zbutur goditjen e sanksioneve pas Luftës së parë të Gjirit. Por lideri irakian Saddam Hussein fitoi miliarda dollarë përmes korrupsionit dhe kontrabandës së paligjshme të naftës, duke forcuar më tej nocionin se transfertat e drejtpërdrejta të ndihmës te qeveritë rrezikonin që zyrtarët t’i fusnin ndihmat në xhep. Incidente si ky i hidhëruan qeveritë ndaj transfertave të drejtpërdrejta, dhe në vend të kësaj, një sasi në rritje e ndihmës së jashtme u kanalizua te OJQ-të e zhvillimit në një përpjekje për të lehtësuar varfërinë globale, sëmundjet dhe urinë. OJQ-të ndërkombëtare u bënë gjithashtu ofrues të rëndësishëm të ndihmës humanitare pas konfliktit etnik dhe gjenocidit në Ballkan dhe Ruandë.
Megjithatë, në fillim të viteve 2000, OJQ-të kryesore filluan të hasnin vështirësi për të operuar në një shkallë më të gjerë duke ruajtur kontaktet dhe kontributin bazë që kontribuan në sukseset e tyre të hershme. Rritja e OJQ-ve ndërkombëtare ngriti shqetësime se sa të përgjegjshme ishin këto grupe ndaj komuniteteve që u shërbenin, pasi vendasit ndiheshin të përjashtuar nga përcaktimi i axhendës, zbatimi dhe vlerësimi i programeve të OJQ-ve.
Të tjerë kritikuan dinamikat e pushtetit të qenësishme në punën e tyre, duke ngritur shqetësime se këto grupe mund të riprodhonin hierarkitë globale. Shumica e OJQ-ve ndërkombëtare kishin selinë në veriun global, me OJQ me ndikim në zhvillim si BRAC—me seli në Bangladesh—që ishte më shumë një përjashtim sesa normë. Si rezultat, OJQ-të e mëdha mund të tërhiqnin fonde të konsiderueshme, por kjo do të largonte fondet nga aktorët dhe nevojat civile lokale. Pas tërmetit të vitit 2010 në Haiti, mbingopja e OJQ-ve ndërkombëtare në vend dhe mungesa e çdo mekanizmi koordinues bëri që këto grupe të dyfishonin aktivitetet e njëra-tjetrës. Shqetësime të ngjashme ishin të pranishme në fatkeqësi të tjera natyrore, ku OJQ-të dhe sektori i ndihmës shiheshin se po mbingarkonin përgjigjen lokale.
Në përgjigje të këtyre kritikave, OJQ-të ndërmorën veprime për të vendosur dhe rritur transparencën e tyre financiare, llogaridhënien dhe përgjegjshmërinë. Disa u riorganizuan me nisma lokalizimi që u dhanë fuqi vendimmarrëse komuniteteve lokale. Por qeveritë në mbarë botën vazhduan të sfidonin legjitimitetin e OJQ-ve.
Ata argumentuan se këto grupe ishin elitare dhe avanconin axhenda të huaja dhe kundërshtime politike partiake. Pretendime si ato të bëra nga ish-Sekretari Amerikan i Shtetit Colin Powell—i cili deklaroi në 2001 se “OJQ-të janë një shumëzues i tillë i forcës për ne”—bënë pak për të zbutur shqetësimet e disa liderëve të huaj për këto grupe si partiake.
Revolucionet e mëvonshme me ngjyra e rritën armiqësinë e këtyre liderëve ndaj OJQ-ve. Presidenti rus Vladimir Putin, për shembull, këmbëngul se Perëndimi orkestroi protesta dhe ndryshim regjimi në Gjeorgji, Kirgistan dhe Ukrainë përmes mbështetjes së tij për OJQ-të lokale dhe aktivistët. Ndërsa puna akademike debaton nëse ndihma amerikane për demokracinë dhe mbështetja nga OJQ-të amerikane luajtën një rol të spikatur në ndryshimin e regjimit në këto vende, liderët në rajon nuk humbën kohë duke arritur në përfundimin se Perëndimi po i përdorte OJQ-të si armë politike. Pretendime si këto i hapën rrugën goditjes globale ndaj OJQ-ve—dhe një perceptim i tejkalimit të tyre u përqafua nga liderët në mbarë botën. Në vitin 2016, Presidenti i atëhershëm i Ekuadorit, Rafael Correa, për shembull, argumentoi se qeveritë e huaja po i përdornin OJQ-të për të përmbysur demokracinë.
Sot, më shumë se 130 vende kanë goditur OJQ-të, shumë prej tyre përmes mjeteve administrative. Një goditje administrative përdor ligjin për të krijuar barriera për hyrjen, financimin dhe avokimin. Në vitin 2012, qeveria ruse i detyroi organizatat që merrnin fonde të huaja dhe angazhoheshin në “aktivitete politike” të regjistroheshin si “agjentë të huaj”. Ky përcaktim i nënshtronte grupet kërkesave të rënda financiare dhe i vendoste nën monitorimin e qeverisë. Në mënyrë të ngjashme, në vitin 2010, ligjvënësit indianë amenduan Aktin për Rregullimin e Kontributeve të Huaja (FCRA), duke i mundësuar qeverisë të shënjestronte organizatat jofitimprurëse me “natyrë politike”. As Rusia e as India nuk e përcaktuan qartë “politik”.
Së fundmi, në vitin 2024, pavarësisht reagimit të ashpër publik, Gjeorgjia miratoi një ligj që kërkonte që OJQ-të të regjistroheshin si “që ndjekin interesat e një fuqie të huaj” nëse merrnin më shumë se 20 për qind të financimit të tyre nga burime të huaja. Këtë prill, qeveria gjeorgjiane prezantoi dënime penale, përfshirë dënime me burg, për individët që refuzojnë të regjistrohen si agjentë të huaj.
Efekti frikësues i këtyre ligjeve nuk kufizohet te grupet që mbështesin të drejtat e njeriut, lirinë e medias, avokimin politik ose promovimin e demokracisë. Në Indi, FCRA pengoi përgjigjet e shumë OJQ-ve të zhvillimit gjatë valës vdekjeprurëse të variantit delta të pandemisë COVID-19, sepse ndalonte nën-grantimin e fondeve nga donatorët më të mëdhenj ose OJQ-të ndërkombëtare te organizatat bazë. Ai gjithashtu vendosi një kufi prej 20 për qind për shpenzimet administrative të tërhequra nga fondet e huaja, duke penguar aftësinë e organizatave për të punësuar më shumë staf gjatë emergjencës. Kur qeveria e Indisë nuk e rinovoi licencën dhe regjistrimin e Oxfam-it në 2022, ajo pengoi furnizimin me cilindra oksigjeni, ventilatorë dhe ushqim për komunitetet e cenueshme.
Ndërkohë, aktorët ndërkombëtarë kanë hasur vështirësi për të organizuar një fushatë koherente për të penguar një represion të tillë. Kjo ndodhi pjesërisht sepse edhe gjatë administratës së parë Trump, qeveria amerikane tashmë kishte filluar t’i poziciononte OJQ-të si një armik kulturor. Në qershor 2018, Nikki Haley, ambasadorja e SHBA-së në OKB në atë kohë, fajësoi OJQ-të për tërheqjen e SHBA-së nga Këshilli i të Drejtave të Njeriut të OKB-së. Ndërkohë, demokracitë perëndimore si Australia dhe Italia filluan të kriminalizojnë dhe kufizojnë OJQ-të që punojnë me migrantët. Në Zelandën e Re, Greenpeace humbi statusin e saj bamirës për shkak të aktiviteteve të saj politike, i cili iu rikthye vetëm pas një vendimi të Gjykatës së Lartë në favor të saj. Në Kanada, OJQ-të mjedisore, veçanërisht ato që kundërshtonin tubacionet e propozuara të naftës, u përballën me ndjekje penale në rritje. Qeveritë autoritare nuk ishin më të vetmet që kufizonin OJQ-të. Edhe demokracitë, të frikësuara se këto grupe do të sfidonin interesat e tyre ekonomike dhe do të vinin në dyshim politikat e tyre të zhvillimit dhe industrializimit, gjithashtu filluan të kundërshtonin.
Si rezultat, diskursi rreth OJQ-ve ka ndryshuar në mënyrë dramatike nga optimizmi i viteve 1990. Këtë korrik, Sekretari Amerikan i Shtetit, Marco Rubio, iu referua “kompleksit industrial të OJQ-ve që përfshin globin”, i cili, sipas vlerësimit të tij, kishte pak për të treguar që nga fundi i Luftës së Ftohtë. Dhe pas ndryshimit të prioriteteve të politikës së jashtme të fuqive kryesore perëndimore, OJQ-të e zhvillimit përballen me sfida edhe më të mëdha. Ndihma për zhvillim jashtë vendit nga vendet kryesore donatore në Organizatën për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik ra me më shumë se 7 për qind në 2024. Disa qeveri u tërhoqën për shkak të ripërafrimeve strategjike që i dhanë përparësi interesave kombëtare si shpenzimet e mbrojtjes mbi ndihmën e jashtme. Të tjera e bënë këtë për shkak të presioneve fiskale dhe deficiteve buxhetore. Në përgjigje të shkurtimeve dramatike të ndihmës për zhvillim, financuesit privatë kanë ndërhyrë. Por a do të jenë në gjendje këta aktorë të rinj të sigurojnë që programimi i OJQ-ve të vazhdojë pa shkurtime të mëtejshme? Dhe çfarë do të thotë për sektorin e zhvillimit nëse OJQ-të po humbasin njëkohësisht aksesin në fondet dhe mbështetjen shtetërore dhe po bëhen gjithnjë e më të varura nga aktorët joshtetërorë?
Në Shtetet e Bashkuara, disa grupe, përfshirë fondacionet Mellon, Skoll dhe MacArthur, u zotuan të mbushin boshllëkun e krijuar nga humbja e ndihmës së jashtme në mars dhe prill. Të tjerë siguruan mbështetje emergjente dhe fonde urë për të parandaluar ndërprerjen e punës së organizatave në vijën e parë. Megjithatë, fondet e zotuara nga këto fondacione ishin një pjesë e vogël e buxhetit të ndihmës së jashtme të SHBA-së—në vlerën e miliona, shumë më poshtë se buxheti tipik vjetor i USAID-it prej rreth 40 miliardë dollarësh.
Fondacionet dhe filantropia elitare nuk janë burimet e vetme të fondeve për këto OJQ. Edhe dhurimet bamirëse individuale mund të kenë potencialin t’i mbajnë këto organizata në këmbë. Hulumtimi im tregon se për individët që tashmë dhurojnë për organizata jofitimprurëse, të mësuarit për mjediset represive të OJQ-ve e rrit bujarinë e tyre. Përveç kësaj, individët që bëjnë vullnetarizëm shpesh dhe u besojnë institucioneve, kanë më shumë gjasa të ruajnë mbështetjen e tyre për OJQ-të ndërkombëtare që përballen me kritika ose goditje jashtë vendit. Më tej, studimi im eksperimental me Marc Dotson dhe Andrew Heiss tregon se përballë goditjeve ligjore dhe përpjekjeve të qeverisë për të denigruar OJQ-të, veprime specifike nga këto grupe mund të parandalojnë reduktime në mbështetjen nga donatorët individualë, me OJQ-të e perceptuara si financiarisht transparente dhe të përgjegjshme që marrin mbështetje të vazhdueshme nga individët jashtë vendit.
Tërheqja aktuale e ndihmës së jashtme i lë derën hapur Kinës, e cila tashmë ofron ndihmë për zhvillim përmes Nismës së saj “Një Brez, Një Rrugë”.
Edhe pse përgjigjja afatshkurtër nga fondacionet dhe gjetjet e hulumtimit mbi dhurimet bamirëse individuale mund të jenë premtuese, ndihma për zhvillim e dhënë më parë nga shumë ekonomi të mëdha globale mund të mos jetë lehtësisht e zëvendësueshme nga burime të tjera. Ndihma zyrtare për zhvillim e ofruar nga Shtetet e Bashkuara zakonisht arrinte në më shumë se 60 miliardë dollarë në vit. Fondi Urë për Ndihmën e Jashtme tashmë ka përfunduar, me dyshime për mbledhjen e sasive të konsiderueshme të kapitalit shtesë. Dhe sipas raportit të fundit Global Philanthropy Tracker, 32 vende me të ardhura të larta kontribuan në më shumë se 70 miliardë dollarë filantropi ndërkufitare në 2020. Ndërsa kjo rivalizon sasinë e ndihmës amerikane, koordinimi i këtyre fondeve nga kaq shumë vende do të ishte një detyrë herkuliane, dhe është e paqartë se cila organizatë do të merrte atë rol. Ndihma private gjithashtu nuk do të jetë në gjendje të zëvendësojë ekspertizën, shkallën apo aftësinë për të përcaktuar axhendën që vinte me ndihmën qeveritare.
Në përgjigje të ndërprerjeve të mëparshme në ndihmë (veçanërisht përmes rregullit global të SHBA-së “gag rule”, i cili pengon OJQ-të e huaja që ofrojnë shërbime ligjore aborti ose referime të marrin ndihmë), OJQ-të u janë drejtuar rivalëve gjeopolitikë për të shmangur ndërprerjet në operacionet e tyre. Tërheqja aktuale e ndihmës së jashtme i lë derën hapur Kinës, e cila tashmë ofron ndihmë për zhvillim përmes Nismës së saj “Një Brez, Një Rrugë”. Megjithatë, Kina zakonisht i anashkalon OJQ-të, duke kultivuar në vend të kësaj marrëdhënie të ngushta me qeveritë e huaja si një mënyrë për të promovuar normat e veta të qeverisjes së Kinës, përfshirë theksimin e sovranitetit shtetëror.
Nëse epoka e OJQ-ve me të vërtetë po i vjen fundi, efektet do të jenë shkatërruese për komunitetet e cenueshme, veçanërisht në jugun global. Shumë vende, veçanërisht jodemokracitë, shpesh i kishin toleruar OJQ-të e zhvillimit për shkak të shërbimeve që ofronin. Rritja e retorikës anti-OJQ si në të majtë ashtu edhe në të djathtë, dhe qeveritë donatore perëndimore që zvogëlojnë ndihmën, do të thotë se OJQ-të e zhvillimit mund të përballen me një hapësirë civile edhe më të ngushtë. Qeveritë represive mund të bëhen edhe më të guximshme për të nxjerrë ligje kufizuese—të cilat minojnë si OJQ-të e avokimit ashtu edhe ato të zhvillimit.
